انواع عصاره گیاهی عبارتند از:
۱– عصاره خشک گیاهی :
فرآورده هایی به صورت پودر سائیده شده اند که ممکن است محتوی توده هایی به هم چسبیده باشند عصاره پودری یا خشک نامیده میشوند. این عصاره ها به طریق تبخیر عصاره های مایع در فشار پایین و دمای کمتر از ۶۰ درجه سانتی گراد به دست می آیند و ۲ تا ۶ برابر قوی تر از ماده اولیه خام هستند.
۲– عصاره نرم و کشدار گیاهی :
این عصاره ها فرآورده هایی نیمه جامدند که حد واسط عصاره های مایع و عصاره های خشک می باشند. این عصاره ها به وسیله تبخیر نسبی عصاره های مایع یا با روش های خاصی که در مونوگراف مربوط به هر ماده ذکر شده است، تهیه می گردد.
۳- عصاره مایع گیاهی:
این عصاره ها فرآورده هایی مایع اند که معمولا یک قسمت وزنی از آنها برابر با یک قسمت وزنی از ماده اولیه خشک است. عصاره های مایع معمولا طبق روش های شرح داده شده در فاماکوپه ها یا به وسیله حل کردن یک عصاره خشک یا کشدار، در الکلی با درجه الکلی مناسب و سپس صاف کردن به دست می آیند.
قسمت های مورد استفاده گیاه برای عصاره گیری:
بخش های مورد استفاده گیاه (برگ، ریشه، پوست ، میوه ، دانه و …) ، اغلب دارای اجزا و مواد موثره کاملا متفاوتی هستند. به طوری که ممکن است قسمتی سمی باشد ولی دیگر بخش ها بی ضرر باشند. در گیاه درمانی ممکن است کل گیاه و یا فقط قسمت خاصی از آن به عنوان دارو و جهت درمان مورد استفاده قرار گیرند.
- برگ : ممکن است برگ ها به تنهایی یا همراه برگچه ها و دمبرگ ها مورد استفاده قرار گیرند. ساقه ها و حتی شاخه های کوچک نیز مورد استفاده قرار می گیرند. به عنوان مثال در گیاه ژینکو فقط برگ ها مصرف دارویی دارند.
- ریشه : ریشه های چوبی یا نرم در بسیاری از گونه های گیاهی به عنوان دارو مورد استفاده قرار می گیرد. ریشه ها ممکن است فیبری ( مثل ریشه گزنه) ، سفت ( مثل ریشه شیرین بیان ) یا نرم ( مثل ریشه پنجه شیطان) باشد.
- پوست : پوست لایه خارجی محافظ تنه درختان است که بوسیله لایه سلول های زنده سطح چوب تولید می شوند. معمولا پوست دارای غلظت بالایی از مواد موثره است و در برخی از گیاهان مانند بلوط مصرف دارویی دارد .
- اندام هوایی : در این حالت تمام بخش های هوایی گیاه مورد مصرف قرار می گیرد. برداشت زمانی صورت می گیرد که گیاهان در فصل گلدهی باشند. مانند علف چای
گل ها : به صورت مشخص گل ها در طب سنتی مورد استفاده قرار می گیرند. از این گروه می توان به گل بابونه اشاره کرد. گاهی اوقات قسمت های خاصی از یک گل مورد استفاده قرار می گیرد مثل پرچم در زعفران. - میوه : گاهی میوه های ریز خشک که مصرف دارویی دارند با بذر اشتباه گرفته می شوند. بعضی اوقات کل میوه خشک شده مورد مصرف قرار می گیرد مثل خار مریم و گاهی بخش های خاصی از میوه مثل پوست انار.
- دانه : دانه ها در میوه های گیاهی وجود دارند و گاهی به عنوان دارو مورد استفاده قرار می گیرند مثل دانه کرچک و شنبلیله.
انواع روش های عصاره گیری گیاهان دارویی
خیساندن
در این فرایند گیاه خرد شده داخل یک ظرف دهان گشاد ریخته شده و حلال روی آن اضافه می شود و به طور یکنواخت مخلوط می گردد. در ظرف محکم بسته شده و به مدت ۲ تا ۱۴ روز در محلی قرار می گیرد. در این فاصله محتویات داخل ظرف گاه گاهی هم زده می شود.
روش دیگر به جای هم زدن مداوم، قرار دادن گیاه در یک کیسه پارچه ای با منافذ درشت است که آن را به طور معلق درون حلال قرار می دهند به دلیل افزایش جرم حجمی، مایع اطراف کیسه تمایل به حرکت به سمت پایین را دارد، لذا حلال تازه به سمت بالا حرکت کرده و این فرایند همچنان ادامه می یابد. فرو بردن گه گاه کیسه گیاه در عمق حلال، سرعت استخراج را افزایش می دهد. عصاره با فشار دادن کیسه و شستشوی آن با حلال تازه از تفاله ها جدا می شود. در صورتی که عمل خیساندن گیاه بدون کیسه انجام پذیرد، تفاله را با صاف کردن یا فشردن خارج نموده و سپس حلال تازه را از روی تفاله عبور داده شده و به عصاره قبلی افزوده می گردد.
عصاره های آبی
عصاره های آبی فرآورده هایی هستند که از تکه های خرد شده گیاه تهیه شده و جهت مصرف فوری به کار برده می شود. برحسب روش تهیه این عصاره ها انواع مختلف دم کرده ، انفوز وخیسانده شرح داده شده اند.اگر دستورالعمل های دیگری توصیه نشده باشد این عصاره ها را از یک قسمت گیاه و ده قسمت آب تهیه می نمایند. فقط باید با نسبت ذکر شده در مراجع دارویی مربوطه تهیه گردد. علاوه بر این ظروفی که برای تهیه این عصاره ها به کار برده می شود باید از مواد اولیه خنثی تهیه شده باشد. عصاره های آبی به علت غیر مطمئن بودن میزان ماده موثره و همچنین به دلیل میزان بالای میکرو ارگانیسم های تکثیر شونده نمی تواند با استاندارد ذکر شده در GMP مطابقت نماید.
انواع روش های عصاره های آبی
دم کرده
برای تهیه دم کرده، ماده گیاهی را با توجه به اندازه ذره ای در آبی که بالاتر از ۹۰ درجه سانتی گراد حرارت داشته باشد، وارد می نمایند. سپس ظرف محتوی ماده گیاهی را بر روی حمام بخار قرار داده و ضمن همزدن های مکرر مدت نیم ساعت در این حرارت باقی نگه داشته و سپس آن را به صورت گرم صاف می نمایند.اگر بعد از فشار دادن مختصر باقی مانده گیاهی وزن جوشانده تکمیل نگردد، آن را بر روی باقی مانده صاف شده گیاهی آب جوش می ریزند تا پس از فشار دادن مختصر حجم کلی مایع حاصل به وزن تعیین شده قبلی برسد.
انفوز
برای تهیه دارو به این روش یک قسمت از ماده گیاهی خرد شده را در یک هاون با ۳ تا ۵ قسمت آب چندین بار مرطوب نموده و پس از ۱۵ دقیقه آن را با باقیمانده آب که در حالت جوش می باشد مخلوط و سپس بر روی بن ماری به مدت ۵ دقیقه ضمن همزدن های مکرر در حرارت بالاتر از ۹۰ درجه سانتی گراد نگه می دارند. درب ظرف را پوشانده و مدت ۳۰ دقیقه آن را در حرارت حدود ۳۰ درجه نگهداری می نمایند. اگر بعد از فشار دادن ملایم باقیمانده گیاهی، وزن مورد نظر حاصل شده باشد، بر روی حاصل صاف شده آنقدر آب سرد اضافه و فشار میدهند، تا وزن مورد نظر به دست آید. برای تهیه دم کرده مناسب می بایستی در ابتدا یک خیسانده سرد را تهیه نمود. از معایب این روش فعالیت آنزیمهای باقیمانده در گیاه است که سبب تغییراتی در محتوای مواد متشکله گیاهی از جمله تجزیه گلیکوزیدها می شوند. علاوه بر این میکرو ارگانیسم های زنده ایکه بر روی گیاه یافت می شوند به راحتی وارد عصاره سرد شده و در نهایت به دارو منتقل می گردند. این موارد همگی موجب ناپایداری بیشتر عصاره های آبکی حاصل می شوند.
خیسانده
برای تهیه خیسانده ، ماده گیاهی را به اندازه ذره ای ذکر شده در دستورالعمل در آورده ، و به اندازه مورد نظر، آبی که دارای درجه حرارت اتاق می باشد روی آن ریخته و طی همزدن های متوالی، آن را ۳۰ دقیقه تمام در حرارت اتاق باقی نگه می دارند. بعد از این زمان عصاره را صاف نموده و بعد از شستشو ، با آب مقدار وزن مورد نظر را تکمیل می نمایند. عصاره های آبی داروهای حاوی لعاب مانند ریشه ختمی یا تخم کتان را باید به روش خیساندن تهیه نمود.
تنتورها
به طور کلی تنتورها عصاره های گیاهی هستند که با اتانول در غلظت های مختلف یا با اتر یا مخلوط آنها و در موارد خاص با اضافه کردن مواد دیگر تهیه می شوند. برای تهیه تنتور یک قسمت گیاه با بیش از ۲ قسمت و حداکثر ۱۰ قسمت از حلال عصاره گیری می شود. علاوه بر این محلول هایی را که از عصاره خشک شده در اتانول و با غلظت مشخص تهیه شده اند نیز به عنوان تنتور مورد استفاده قرار می دهند. در مورد عصاره های گیاهی که باید با احتیاط نگهداری شوند، معمولا نسبت ۱ به ۱۰ و در مورد سایر گیاهان در عمل غلظت ۱ به ۵انتخاب می شود.در این روش باید همیشه نوع و غلظت حلال عصاره گیری اعلام شود. در گذشته بعضی از محلول های مرکب و یا ساده برای مثال تنتورید ۲ را نیز تنتور می نامیدند. تنتورها به روش خیسانده و یا پرکولاسیون تهیه می گردد. تنتور ها را باید در ظروف کاملا سر بسته و دور از نور نگهداری نمود. علاوه بر این مدت زمان انبارنمودن به علت تغیرات مختلف شیمیایی ، اکسیداسیون و هیدرولیز مواد تشکیل دهنده تنتورها باید محدود ( به عنوان مثال حداکثر یکسال ) باشد.
عصاره های مایع
عصاره های مایع، طوری تهیه می گردند که یک قسمت از دارو، یک و یا حداکثر دو قسمت از عصاره را شامل می شوند. اکثر فارماکوپه ها عصاره های مایع را به روش پرکولاسیون تهیه می نمایند. برای این منظور عمل عصاره گیری را زمانی خاتمه یافته تلقی می کنند که به میزان وزن ماده گیاهی، عصاره تهیه شده باشد.سپس شیر پرکولاتور را بسته و آن را دو ساعت به حال خود رها می کنند و در نهایت باقی مانده گیاهی را تحت فشار قرار داده و مایع حاصل از فشار را به قسمت عصاره اولیه می افزایند. عصاره آبکی را سپس ۵ روز در حرارت ۱۵ درجه سانتی گراد نگهداری و سپس صاف می کنند.
عصاره های خشک
عصاره خشک به عصاره هایی از گیاهان اطلاق می شود که در اثر غلیظ کردن و خشک کردن عصاره های مایع، تحت شرایط ملایم، به دست می آید. در هنگام تهیه عصاره های خشک عمل پرکولاسیون را به طور کلی زمانی خاتمه می دهند که از یک قسمت از ماده گیاهی ۳ تا ۴ قسمت عصاره تهیه شده باشد و یا مقدار حلال مورد نظر در دستورالعمل مصرف شده باشد. در صورتی که دستورالعمل دیگری نباشد، عمل حذف حلال را با استفاده از حمام بخار و تحت خلا و حرارتی که بالاتر از ۷۰ درجه سانتی گراد نباشد انجام می دهند و درجه حرارت عصاره بالاتر از ۵۰ درجه سانتی گراد بالغ نگردد.
سپس عصاره خشک شده حاصل را در دسیکاتور طوری خشک می نمایند که حداکثر رطوبت آن از ۵ درصد تجاوز نکند. باید در نظر داشت که عصاره های خشک شده اغلب جاذب رطوبت ۱ می باشند بدین سبب باید آنها را درظروف کاملا سربسته و بر روی یک ماده خشک کننده نگهداری نمود. به علت ترکیب پیچیده عصاره ها ، نقطه انجماد اکثر آنها پایین می باشد بدین سبب آنها در حرارت نسبتا پائین هم نرم می شوند بدین جهت باید آنها را سرد نگهداری نمود و در محیط سرد و با وسایل سرد شده به صورت پودر در آورد. در غیر این صورت عصاره های سرد در حرارت عادی اتاق به علت جذب رطوبت هوا به سرعت مرطوب می گردند.
عصاره گیری با حرارت توسط دستگاه سوکسله
دستگاه سوکسوله از چهار قسمت: منبع گرمایی بالن دستگاه سوکسله و مبرد تشکیل می شود با این دستگاه می توان در سطح آزمایشگاهی از چند گرم تا چند کیلو گرم پودر استخراج کرد.
برای این کار ابتدا گیاه را خشک نموده سپس با آسیاب پودر می کنیم آنگاه پودر را در یک بشر مناسب ر یخته و روی آن حلال مورد نظر را می ریزیم و به هم می زنیم تا به صورت خمیر درآید سپس خمیر برآمده را در ظرف مخصوص که از جنس کاغذ است میریزیم و اکنون از بالای محفظه سوکسله حلال مورد نظر را کم کم اضافه می کنیم تا حلال به نصف بالن برسد پس از افزودن حلال سوکسله را بر روی مبرد قرار داده و آب لوله را باز می کنیم سپس اجاق الکتریکی را روشن می کنیم و حرارت آن را طوری تنظیم می کنیم تا حلال درون بالن به طور متعادل بجوشد.
عصاره گیری بدون دخالت حرارت با دستگاه پرکوله
پرکولاتور آزمایشگاهی از جنس شیشه و به شکل مخروط ناقص میباشد که قسمت قاعده آن به طرف بالا بوده و در قسمت پایین آن شیری جهت کنترل خروج حلال آن تعبیه شده است که حجم های متفاوتی دارند
ابتدا فیلتر های بالای شیر را در ته دستگاه قرار می دهیم و در پرکولاتور تا دو سوم حجمش پودر می ریزیم و بعد حلال مورد نظر را در حالی که شیر دستگاه بسته می باشد به آن می افزاییم و اضافه کردن حلال را تا پر شدن پرکولاتور ادامه می دهیم و در آن را می بندیم.
همیشه باید حلال را به طوری فراهم و اضافه کنیم تا از خشک شدن سطح پودر داخل پرکولاتور جلوگیری کنیم، مدت زمان عصاره گیری پرکولاتور چندین برابر سوکسوله است و ممکن است ساعت ها و گاهی روز ها ادمه یابد پس از اتمام کار پرکولاتور پودر ها را که تفاله می باشند دور ریخته و عصاره بدست آمده را مانند روش سوکسله مورد استفاده قرار می دهیم.
کاربردهای عصاره های گیاهی در صنایع داروسازی
بیش از 390000 هزار گونه گیاهی در دنیا در حال حاضر شناخته شده است و هر ساله در حدود 2000 گونه جدید به این آمار اضافه میشوند ، بسیاری از این گیاهان دارای مواد موثره ارزشمندی هستند که می توانند در صنایع داروسازی و بخصوص در گیاه درمانی و درمان به شیوه طب سنتی مورد استفاده واقع شوند و واقعیت اینست که اکثر این گیاهان بصورت خالص یا خرد شده نمی توانند در صنایع داروسازی در تهیه اشکال دارویی نظیر قرص و اقسام کپسول و شربت ها بکار روند و ابتدا باید بصورت استاندارد عصاره گیری شده و براساس مهم ترین ماده موثره موجود در آنها استاندارد شده و و در نهایت بصورت مایع یا جامد تحویل صنایع داروسازی شوند تا بصورت اشکال مختلف دارویی مراحل تولید خود را ادامه دهند .
